Pendidikan Dalam Masyarakat Dusun

Kopisanangan doungadau toinsanan, baino popoilang oku komoi do pondidikan id suang tinimungan tulun Dusun. 
Dusun is the collective name of a tribe or ethnic and linguistic group in the Malaysian state of Sabah of North Borneo. Due to similarities in culture and language with the Kadazan ethnic group, a new unified term called "Kadazan-Dusun" was created.
Collectively, they form the largest ethnic group in Sabah. A small minority of Dusuns can also be found in Brunei where they are defined by the constitution to be one of the seven Bumiputera groups.
 https://en.wikipedia.org/wiki/Dusun_people

 One interesting fact about the Dusuns is that they do not have the word 'dusun' in their vocabulary. It has been suggested that the term 'Dusun' was a term used by the Sultan of Brunei to refer to the ethnic groups of inland farmers in present-day Sabah. 'Dusun' means 'orchard' in the Malays language. Since most of the west coast of North Borneo were under the influence of the Sultan of Brunei, taxes called 'Duis' (also referred to as the 'River Tax' on the area of south east of North Borneo) were collected by the sultanate from the 'Orang Dusun', or 'Dusun people'. Hence, since 1881, after the establishment of the British North Borneo Company, the British administration categorized the linguistically-similar, inland farming tribes collectively as 'Orang Dusun' or 'Dusun'.


Bagi mengembangkan dan memelihara bahasa ibunda kaum Kadazandusun ini lenyap maka beberapa usaha telah diambil contohnya Bahasa Kadazandusun ini telah mula diajar di beberapa buah sekolah rendah terpilih untuk projek perintis pengajaran dan pembelajaran Bahasa Kadazandusun.

Kurikulum Bersepadu Bahasa Kadazandusun Sekolah Rendah adalah untuk memboleh murid menguasai kemahiran asas berkomunikasi dan memperolehi ilmu serta menghayati dan membanggai bahasa itu.
Pendidikan di negeri Sabah berkembang dengan adanya satu lagi Bahasa diajar dengan rasminya dalam sistem tertentu persekolahan sekolah rendah.

Selain Jabatan Pendidikan Negeri Sabah, beberapa badan dan pertubuhan lain juga memainkan peranan penting dalam usaha pengembangan dan pemeliharaan Bahasa Kadazandusun contohnya Kadazandusun Language Foundation ( KLF ), Koisaan Cultural Development Institute ( KDI ), Persatuan Kebudayaan Kadazandusun Sabah ( KDCA ), Perpustakaan Negeri Sabah ( PNS ).

Kadazandusun merupakan suku kaum yang terbesar di negeri Sabah. Mereka menuturkan banyak dialek dalam bahasa Kadazandusun. Walaupun terdapat perbezaan ini namun ianya masih dalam rumpun suku kaum Kadazandusun.

Dengan adanya pendidikan Bahasa Kadazandusun di sekolah rendah kini, maka bahasa Kadazandusun ini akan dapat di mertabatkan dan dikekalkan serta dapat dipelihara daripada pupus. 
mantad  http://www.sabah.edu.my/skm015.wcdd/bahasa.htm



PONOGULU

Dusun toi ko’ Kadazan, aiso i o iso sistem tulisan toi ko’ symbol dau sondiri miagal do Cina, IndIa, Thailand, Jawi om Bugis. Kosurat nopo boros tokou soira do nokorikot i Boritis toi kolonial. Sundung potuu do ingkaa nga, haro no mantad o pongiaan. Pongiaan nopo diti nga id bontuk do mongia do rinait. Ii nopo tangaanak wagu kusai nga mongilo poinkuro do mongubat, mogihum tolonsi, mogihum do waalon, momonsoi do kakamot panganu tayam id talun. I nopo koonduan nga mongia do poinkuro mamatu, mangaol, mongomburongoh, momurinait om manalud.

1. Sistem pongiaan

Haro duo sistom do pongiaan diti. Koiso nopo nga monoriuk om mongompot. Pongiaan nopo nga polombuson id bontuk do komi toi ko’ lisan. Poomitanan nopo nga momurinait, magambaon, sumalud om ogumu po suai. Iti nopo nga mongompot, momit, om monugut do boros. Soira nondo asaru yolo do mongompot nga oilaan nondo diolo komoyon om kootuson do rinait dii. Iti nopo nga id proses do monoriuk. Soira nondo yolo kosugut kopio di rinait nga karati nondo yolo do komoyon. Mantad diti, kaanu nondi yolo do paparati do nunu ngawi kinaantakan miampai paparati di sukod wagu  toi ko’ potungkus kawagu di kosumandakan.

Kumoduo nopo nga minsingilo miampai momonsoi. Kosoruan nopo diti nga  nunu nopo i wonsoyon diolo miagal ko mamtu, mamaal, om mangaol. Tumorungak yolo di komolohingan di abaal do momonsoi om momit do tituduk di molohing.. Nung haro kasansalaan diolo nga, guluon kawagu gisom i do kotunud om odopiriot o kinwansai-wansaiyan diolo.

Iri tongokusai nga miagal nogi di. Iri nopo tanganak wagu nga angatan do moi gouton om mintutun do kawo ngai do gouton om kogunoon dau. Soira nondo  diolo do oilaan ngawi  iri om koilo yolo do nunu  kogunaan sabaagi  ponokotolonsi  toi ko rusap toi ko taakanon. Tudukan ngawi yolo do poingkuro maanu di tongotayam id puru. Miagal ko pataan do lawa, momukasip, momonsoi gado, sungul, sodik om walatik.

Isi po kawagu wonsoion do tongokusai nga, momiwaalon. Koilo yolo do mogihum poring om kayu do waalon toi ko kulit do kayu . kotutun do ngaran, Minsingilo poingkuro maganu do kakamot dii miampai mamantang om kaadat-adato di apangkal. Poomitanan nopo nga soira moi pokitinata, mositi nodo ontok rondom. Pounayan nopp kaka nga moi do au bubukon i tinata. Iti nga iso sistom do ‘learning by doing’.

Suai ko iri nga, haro nogi ti tongokokusayan do minsingilo do ‘kunatu’. Raitan do seni silat Dusun. Iti nopo nga pihuboyoon do bobok toi ko ‘mentara’. Id kolimpupuson nopo do pongiaan diti nga, moi do kaanu  koinsomok yolo do toilaan do bobolian, ii koilo do momolingos do toruol.


2. Pongiaan Maya Komi.

Aiso sinuratan do Dusun. Kogumuan nopo nga id ‘boros’  om komi’. Okito iti maya ponusuyan do tangon-tangon kumaa tangaanak di ongokoro po. Posusuyon diolo ti om piguli-guli soira haro kosiwatan. Id tuhuri nopo do tangon nga pootuson woyo toluud dau. Kogumuan nopo sorita ti ng adi Yanak-Anak om lintagu toi  ko i Kombura. Nunu nopo i watak tongosonong om otoluod nga di Yanak-anak. Om iri nopo tangaraat nga di  lintagu.



Iti no iso pongiaan om pnontudukan do ‘kowowoyoo’ om momonsoi do imto tinan sondiri kumaa do sukod wagu  tinaru dusun.

Poomitanan nopo ng aminomungaran do tadau om wulan. Iti nopo ng anaanu mantad iso pongingintong do kwowoyoon do tadau om karaja momutanom do parai . Montok do tadau, nga nokito diolo o kinoturugon do koposion di kolibambang.


Hari isnin=Tontolu
selasa=Nirod
rabu=Madsa
khamis=Tantaru
Jumaat= Kurudu
Sabtu=Kukuak
ahad=Tiwang


JAN: Milatok
FEB: Mansak
MAC: Gomot
APR: Ngiop
MEI: Mikat

JUN: Mahas
JULAI: Madas
OGOS: Magus
SEPT: Manom
OCT: Gumas
NOV: Milau
DIS: Momuhau


3. Pongiaan  Momogompi Kinoyonon Posorili.

Okito tokou iti maya do hiis. Iti nopo nga poinsuang no hius, sudawil, taala-ala, sundait, taboi-aboi om nunu nopo. Okito tokou mantad  karya estitika diti do  momogompi kopio tinaru Dusun  kokomoi do talun. Pihuboyoon iti do id nunu wonsoyopn disio,miagal ko sudait do tanom om susumuni ngai.

Akawas kopio kokreatifan do Dusun diti tu osorisid mantad pongingintong diolo i d koposion om tinaru id posorili. Intangai po i sundait:

“tibaso kupo, om kotibas ku hobut
tibaso kuno om kotibas ku oh pampang
tibaso ku kawagu om kotibas ku di tomulok do tawan”


4. Pongia’an  Om Kabaalan.

Pongiayaan nopo di pogulu nga  montok kusai om tondu. Iti nopo gender naga nointutunan no mantad .

Kabaalan di potudukon do tongoondu nga karaja id walai, momutanom, mogonsok, monorimo kinomol, momiara binuru-buru, mamawatu, momuparai, mangaol, monombir, momosou, manalau om momirapa. Iti nopo nga koposodiaan do songulun tondu i posowoon om kaanu ndo do  kosodia id paganakan daiu sondiri. Haro nogi sumoonu do tudukan i kosumandakan do papaanak. Tu ii nopo di alaid po om aiso  po hospital.

Kabaalan nopo do  potudukon tongokusai nga;  monginsada, om tudukan nondo poinkuro momonsoi kakamot do panganu sada, magasu, tudukan nogi poingkuro momonsoi kakamot do paganu  tongotayam id puru om kotolunan. Iti nopo nga  karaja kusai sabaagi mogihum kaakanakanon do  id paganakan. Yolo nondo ngawi mogihum do kinoyonon di alabak do pomutanaman, mogihum do kayu do waalon om poring di nokotuo om nogi mokituai/wakau. Tudukanngawi yoplo kabaalan do momonsoi walai. Karaja noopo ti nga okon ko asanng tu mositi kikabaalan pom kitoilaan. Suai ko iri, haro nogi minsingilo do mamatu , momonsoi barait, wakid, basung, salabit, monupu dangol, mangasa om mokikayu wonsoyon do tosung.

5. Koubasanan Mamatu;

I nopo di dounggugulu po nga ogumu  kakamot id walai do nopoinggoritan do tanda om ‘simbol’ tongo bunga, tulun om suai po. Iti ng aiso kointutunan do asawat nogi pomusarahan om ‘nilai seni’ do tinaru Tokou.

Haro nogi okito tokou do i nopo winatu diolo ng aogumu kawo. Nga au miagal do tongo Murut om lundayeh tu ogumu wotik. Iti nga iso pisuyan. Osorou ku nopo nga Tinaru Dusun nopo nga aiso maso dau do hiri id walai om momonsoi do tongowotik tu aiso komoyon. Nga montok tongo tinaru Murut, Iban om lundayeh, iti nopo ng aiso karayahan diolo.

6. Pongiaan  Woyo Toluud

Poinsandad do tinaru Dusun o ponontudukan  woyo toluud. Okon ko bobokon toomod iti nga  nokito id koposion diolo. Poomitanan nopo nga, pogoduhan do mimboros kumaa tulun suai di nosurai. Sabab nopo nga ii nopo tulun surai di nga au mumang do osusu do poinsurai. Haro susui di guugulu do songulun minsasangi do surai. Papalai nodi di surai do au daa isio mumang do nosusu poinsurai nga umbalan po dia sumnonu ka. Panansawo nodi ii minansasagi di om kitanak nga osomok no do noinsanan do surai i tanak. Susui nopo diti nga pinolombus kumaa tangaanak om pihulit-hulit moi do au olihuan.

Suai ko iri nga, ii po mamantang do kakamot do wokon, au momirag do totonompon, au momirubat do taalkanon, au sangkabarasan, au obobok, au mintonding soira makan om ogumu po nilai-nilai woyo toluud do suai nga pinasandad do tinaru tokou. Mantad diti do potilombuson tokou daa iti ponudukan moi do pointungkus kowowwoyoon do tangaanak di obingupus, obinguhup, aparu, oliuud om otorodok.

7. Pongiaan Sekular.

Koilo nopo Tinaru Dusun do  monurat , mambasa om mongija om mongintob soira nokorikot i Boritis. Nokoilo yolo mambasa, om monurat nga okon ko id boros Kadazandusun , nga id boros inggilis. Ii Boritis minongimpuun do monurat do boros id boros tokou. Sundung po do ingkaan nga miagal koturunung nogi komoyon.

Soira nokoimpuun do sikul  o tangaanak dursun diti ng akoilo nodi yolo do mambasa,. Monurat om mongintob. Mantad do hiti nakaanu tinaru Dusun do karaja di osonong ko kuli do pagawai Boritis.

naanu mantad : PENDIDIKAN AWAL MASYARAKAT KADAZAN DAN DUSUN SECARA TRADISI sinuat di EN MARCUS SHAPI







Comments

Popular posts from this blog

kesan positif dan satu kesan negatif dasar pecah dan perintah pada zaman kolonial terhadap pembentukan masyarakat pluralistik di Malaysia

Sejarah seni tari Sumazau Papar dan fungsi props yang digunakan dalam tariannya

proses kemodenan, pamalan om pomogunaan do boros Kadazandusun id sikul, koburuon id sistom komoi boros om kodolinan boros Kadazandusun om tantaman id timpu dumontol do boros Kadazandusun