proses kemodenan, pamalan om pomogunaan do boros Kadazandusun id sikul, koburuon id sistom komoi boros om kodolinan boros Kadazandusun om tantaman id timpu dumontol do boros Kadazandusun


1.0       PONOGULU
Boros tolinuhud, kisusuyan, kirusod-rati om kikointutunan poinhali id vinoun diti; iso ko mantad sandad boros ngawi do pomogunan diti, iti no o boros do Dusun Kadazan, boros koupusan om kaandasan do tulun Dusun Kadazan, potungkuson do sinakagon (Mongulud Boros Dusun Kadazan,1994). Boros nopo nga kabaalan sandad do tulun id upa do iso sistom simbol tuni rolou di arbitrari, pinisokodungan om gunoon id tinimungan tulun montok miromut toi mikomunikasi (Nik Hassan, 2009). Tumanud nopo di Abdullah (1980), oponsol kopio do koilo tokou kouyuuyuo’ boros dii soira manahak do rati boros. Otolinahas o uyu om ula di boros nung intangan tokou o guno di boros sabaagi kakamot piromutan.
Boros Kadazandusun nopo nga iso boros kointutunan tinaru tokou di nadadi do subjek elektif id sikulan tosiriba om takawas. Laang nopo diti nga sabaagi iso ralan popoungkalad om manamong boros mooi do au atalup om opunso’. Nokoimbulai o suul papaharo iso kurikulum Kadazandusun id sikulan kabangsaan id Simposium Boros Kadazandusun di numaan pohoroo’ di Kadazan Dusun Cultural Association (KDCA) di toun 1989. Suul diti numaan imbosihai gisom do noturidong om nakapanau pongia’an om pambalajalan BKD di toun 1995 id sikulan tosiriba. Subjek Bahasa Kadazandusun id sikulan takawas pangaan koiso numaan pohimogono’ di toun 2007 sabaagi kopoundaran di tangaanak sikul do tumimbaba panaasan PMR montok toun 2009. Panaasan BKD id SPM di kumoinsan nogi pinadalan di toun 2011.
Tinaru Kadazandusun nopo nga tinaru di poimbilang tu’, hiti no pulau Borneo i pungaranan do pogun Sabah o kiharo tinaru Kadazandusun. Tumanud do Jabatan Perangkaan Malaysia raan Sabah di toun 2010 (www.statistics.gov.my/portal/images/.../sabah.html ), soginumu 555 647 toi 24.69% tulun etnik Kadazandusun id pogun Sabah. Boros Kadazandusun nopo nga mantad boros Kadazan om Dusun i numaan piomungo’ dumadi Kadazandusun sabaagi morujuk do kaum, tulun, tinaru, masyarakat tulun sandad Sabah toi tulun di igulu pongion id Sabah (Dayu, 2008:41).
Id suang do ponuatan ilmiah diti nopo nga popotolinahas kokomoi proses kemodenan, pamalan om pomogunaan do boros Kadazandusun id sikul. Suai ko ii, kokomoi nogi do koburuon id sistom komoi boros om kodolinan boros Kadazandusun. Potolinahason nogi o tantaman id timpu dumontol do boros Kadazandusun diti.
2.0       PROSES KEMODENAN, PAMALANAN OM POMOGUNAAN DO BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Kemodenan om pamalanan Boros Kadazandusun
Id suang proses kemodenan om pamalanan boros Kadazandusun diti kohompit no tonggungan mantad Kementerian Pelajaran Malaysia (KPM), id nonggo manahak KPM do kopongia’an BKD kumaa oinsanan tangaanak di mogisuusuai taang om kawo do sikul. Manahak nogi KPM ponguhupan montok popoimagon om popoinsawat do kualiti id suang pongia’an BKD. Ogumu kursus BKD pinaharo do KPM montok mongingia’ BKD mooi do koluda yolo mongia’ BKD id sikul. Suai ko ii, pinatahak nogi KPM kasagaan montok kopongia’an BKD id sikul miagal sikul tosiriba, sikul pintangaan om sikul takawas (Universiti Malaysia Sabah, Universiti Perguruan Sultan Idris om Institut Pendidikan Guru Kampus Kent om nogi Keningau).
            RTM nogi monguhup do proses kemodenan om pamalan BKD diti id nonggo kopohuyadan do DJ momoguno BKD id radio om kiwaa rancangan tv. Poomitanan nopo do Radio i kiwaa kopomogunaan BKD nga miagal Sabah FM, Keningau FM om montok rancangan TV nopo nga TVi (baino ointutunan sabaagi TV Okey). Suai ko ii, Koisaan Koubasanan Kadazandusun (KDCA) nogi nga manahak ponguhupan montok koburuon do BKD, id nonggo tudu do koisaan diti nopo nga manamong, momoburu om popotindohoi koubasanan Kadazandusun om toilaan sandad. Papasarabak nogi do tupus kumaa sastera, seni, tinunturu, loyou, sinding, sayau om seni dramatik Kadazandusun. Poomitanan aktiviti KDCA nopo nga ontok Tadau Kaamatan, papaharo o KDCA do pialaan Unduk Ngadau, Sugandoi om suusuai po.
            Yayasan Bahasa Kadazandusun (KLF) nogi nga iso kotinanan toponsol i kiwaa tonggungan tagayo kumaa koburuon BKD diti. Tonggungan nopo do KLF diti nga monguhup popoingkawas linguistik om antropologi Kadazandusun. Kotinanan diti poposoliwan do buuk-buuk kokomoi BKD di gunoon id sikul om tulun ginumuan. Poomitanan do buuk Puralan Boros Kadazandusun di nadadi panduan do mongingia’. Partners of Community Organisation id Sabah (PACOS) nogi nga kitonggungan montok monguhup tongotulun Kadazandusun do mokianu kosongonuan diolo sabaagi tulun momogun id Sabah. Suai ko ii, patahak nogi kotinanan diti kosokodungan do mongia’ BKD kumaa sukod wagu om molohing id nonggo mongia’ yolo kokomoi koubasanan, rusap, tinunturu om suusuai po.
Pomogunaan Boros Kadazandusun id sikul
Kopoimaganan boros Kadazandusun sabaagi kourikulum id sikul manahak do kalansanan mooi do lobi ogumu ponuatan id suang do boros Kadazan om Dusun id pilatan do mogigion id Sabah. Iti nopo nga kronologi do poingkuro boros Kadazan dusun nokoimagon gisom do tadau baino:
Toun
Koimaganan
1989
Simposium BKD pinaanjul do KDCA om pinosogu o BKD sabaagi do iso kurikulum id sikul.
1995
Pinointutun sabaagi do iso kurikulum id sikul ontok wulan Ngiop.
1997
BKD pinotimpuun o pangajalan id sikul
2009
Pinosuang sabaagi iso subjek elektif id PMR
2011
Calon SPM di kumoiso koipio
2012
Suminuang o Guru Pelatih major BKD id IPG Kent Tuaran
Jadual 1: Koimaganan Boros Kadazandusun id sikul
Koimaganan diti kohompit nogi do kaharaan subjek Boros Kadazandusun id UPSI sabaagi Minor om id UMS sabaagi boroa Antarabangsa.
3.0       KOBURUON ID SISTOM KOMOI BOROS OM KODOLINAN BOROS KADAZANDUSUN
Komoi boros nopo nga toi ko’ qamus naanu mantad boros Arab di kirati buuk sukuan di kiwaa kopointalangan rati-rati om fungsi hogot montok monguhup tulun ginumuan minsingilo hogot wagu (Ibrahim bin Ahmad, 2002). Ponuatan komoi boros Kadazandusun nopo nga narahung mantad kopotongkopon do agama Kristian id nonggo mubaligh Kristian patahak koilaan kokomoi agama Kristian dii. Ponuatan komoi boros Kadazan om English di kumoiso nopo nga sinuat di FR. A. Antonissen. Isio nopo nga songulun paderi katolik i nokopogulu nokorikot id Sabah. Minonuat isio do Kadazan Dictionary And Grammar montok monguhup mubaligh Kristian do balajal, mongintutun om mamarati boros tulun mogigion id posorili disio.
            Kodolinan toi ko’ koundolihon boros nopo nga woyo monindu do rati isoiso teks om notoodo kagu doid suang boros suai (William Marsden, 1827). Tudu kodolinan diti nopo nga montok papaasil iso karya kodolinan (teks sasaran) di mogowit rati di miagal isoiso karya boros suai (teks sumber). Tumanud di Ramli Salleh (1986), kodolinan abaagi kumaa duo konsep, ii nopo nga konsep pogulu om konsep wagu. Konsep pogulu nopo nga mongunsub di papapadalin poposotol kumaa id bontuk soira papadalin popotindo’oi do unsur-unsur stilistik miagal do rima rentak, pomoinan boros, struktur boros om suusuai po. Konsep wagu nopo nga poposotol do tisuli di mamambasa di kodolinan.
            Suai ko ii, G. Van Slype (1983) pinointalang id aspek tradisional nopo nga kodolinan okito sabaagi iso kapangalanan teks ponuatan id boros sumber miampai boros sasaran om poposotol piagalan rati di okito. Koburuon kodolinan id suang BKD nopo nga narahung mantad koburuon teori kodolinan mantad teori kodolian di Etienne Dolet (1509-1546) gisom teori kodolinan di Eugene Nida (1964). Kodolinan id suang BKD nopo nga montok do kopoilaan rati isoiso ponuatan ilmiah, susuyan om suusuai po.


4.0       TANTAMAN ID TIMPU DUMONTOL DO BOROS KADAZANDUSUN
Tumanud Kamus Dewan Edisi Kedua (2011), tantaman nopo nga isoiso aha li minog do timbabaon. Mantad dii, tantaman boros Kadazandusun nopo diti nga minog timbaba’on do popoimagon Boros Kadazandusun.
Tantaman mantad koburuon Teknologi Maklumat om Komunikasi (TMK)
Teknologi Maklumat om Komunikasi nopo nga teknologi i kohompit do kopongonuan, kopoopian, pemprosesan om kapatayadan toilaan maya kopongogunaan teknologi komputer om telekomunikasi (Kamus Dewan Edisi Keempat, 2011). Tumanud di Abdul Razak Hamdan, Yazrina Yahya, Mohd Shanudin Zakaria dan Mohd Zamri Murah (2000), TMK nopo nga kiwaa tolu komponen, ii nopo nga komputer, komunikasi om koilaan do momoguno dau. Kotolu-tolu komponen diti kaanu momonsoi kosiwatan kumaa tulun ginumuan om organisasi mooi do lobi produktif, kibagas om kalantoi.
            Tantaman boros Kadazandusun doid gana TMK nopo nga karahungan do pomusarahan sukod wagu kumaa koubasanan di kiula kawawagu om gisom do koubasanan sondii au podulion. Mantad do koburuon TMK diti nogi, sukod wagu arahung do koubasanan barat toi ko’ suai pogun miagal kopomogunaan Boros Inggiris tu’ lobi global.
Tantaman Mantad Pogisasawaan
Pogisasawaan nopo nga iso kopionitan di sah id suang kooturan om pinogonop maya upacara sivil om kotumbayaan (Carol R. Ember, Peter N. Peregrine, 2011). Pogisasawaan nopo diti nga kohompit do iso bontuk kontrak toi ko’ kasagaan koduo-duo tulun i tondu om kusai miampai kaalapan do kopionitan dii poinaru id koposion. Adadi pisasawaan iti sabaagi iso tantaman dumontol boros Kadazandusun soira sosongulun tinaru Kadazandusun manansawo do tulun mantad tinaru suai tu’ arahung do boros, koubasanan om kotumbayaan mantad sawo dau dii.
Tantaman mantad Sistom Ija’an Kawaawagu
Tumanud Kamus Pelajar Edisi Kedua (2011), ija’an nopo nga ralan toi ko’ kooturan koponuatan boros momoguno pimato. Sistom ija’an kawawaagu nopo nga iso mantad tantaman i otimbaba’an do boros Kadazandusun tu’ ogumu subetnik id suang do etnik Dusunik. Kopogisuayan subetnik nopo diti nga mogowit kopogisuayan pomusarahan. Haro subetnik i monorimo pimato e sabaagi pimato boros Kadzandusun nga haro nogi i manahak pomusarahan do pimato e nopo nga pimato noolos. Mantad dii, sistom ija’an kawaawagu nopo diti nga nadadi tantaman boros Kadazandusun doid timpu dumontol.

5.0       POMOLINGKUMAN
Maya id karangahan, kobotokon om ponuratan, otopot no do haro kogingohon do boros Kadazandusun di poimbilang ko’ mantad boros do suai. Sundung do au po nokogirot iti boros Kadazandusun id piipiro konteks loolobi po id gana ijaan, tangkob boros, istilah om puralan boros, nga lumansan tokou kumaa toinsanan tinaru Kadazan Dusun do minggoos sumokodung mingsingilo om mingsingumbal do moboros om momoguno boros Kadazandusun id koposion tikid tadau (kumaa komulakan di au po songkuro lumisi boros sandad). Kumaa di tongolungkitas (tulun tabaal om akawas sunduan) do boros Kadazandusun, kanou no maai tokou pogiilangi toi pizunggui kabaalan om komilaan tokou mooi do koungkalad, kalaab, karalom om katampasi diti boros tokou sabap boros om koubasanan di ogirot kaanu popiiso om pohinopot do tinaru. Au tokou oilaan do suai tadau do nunu otimbabaan id koposion loolobi po id konteks pogun Malaysia di ogumu o possibility (life is full of possibilities).

Comments

Popular posts from this blog

kesan positif dan satu kesan negatif dasar pecah dan perintah pada zaman kolonial terhadap pembentukan masyarakat pluralistik di Malaysia

Sejarah seni tari Sumazau Papar dan fungsi props yang digunakan dalam tariannya