ELEMEN-ELEMEN KOUBASANAN TRADISI KADAZANDUSUN OM JATI DIRI TULUN KADAZANDUSUN

 

1.0       KOPOINTUTUNAN

Tinaru Kadazandusun nopo nga iso tinaru di agayo pisuayan mantad tinaru suai i okito doid piipiro elemen id nonggo do haro kinowolion tuminanud do timpu om narahung do koubasanan posorili. Koubasanan nopo nga naanu mantad Boros Sanskrit ‘Buddhayah’ di mirolot mantad buddhi (budi om pomusarahan) om nogi Boros Inggeris Culture om boros Latin Cultura.

2.0       ELEMEN-ELEMEN KOUBASANAN TRADISI KADAZANDUSUN

2.1       KAADAT-ADATO’

Kaadat-adato’ nopo nga iso kooturan mantad di pogulu po om mositi do tonudon. Kokomoi diti nopo nga otungkusan kumaa sukod wagu maaya boros toi ko’ susuyan mantad komolohingan. Nokoimbulai o kaadat-adato’ montok momogompi kotoronongon om pibabasan id ginumuan. Soira sosongulun dii au kawaya do kaadat-adato’ diti nga ontokon do sogit. Poomitanan, pisasawaan di gulu nga mositi do momoguno basaan koubasanan ontok timpu di pisasasawaan. Nga id timpu do baino, au no ponsolon kaadat-adato’ id suang koposion tu’ narahung woyo koposion tulun barat toi ko’ moden om lobi monongkuyaan do ugama.

2.2       POGODUHAN

Pokomoyon nopo do pogoduhan nga iso kotumbayaan di tongoulun di pogulu po kopisudong do kaadat-adato om tungkus koubasanan komolohingan tokou. Kogumuan pogoduhan potungkuson maya boros om susuyan. Tudu nopo do pogoduhan diti nga monuduk mongoi do haro woyo toluud. Mositi tonudon o pogoduhan tu’ soira au tonudon, haro nondo tisuli miagal do aantakan karaatan, kobolingkaangan,toruuruol, ligogon id koposion sosongulun toi ko’ id ginumuan. Poomitanan, au milo monuduk do buluntung tuu omomos tunturu i minonuduk om kokoton tunturu i minunuduk.

2.3       WOYO TOLUUD O NORMA

Tumanud di Kasran (2011), woyo toluud nopo nga iso komponen i kopoingkakat do koubasanan om sumimban tumanud timpu om faktor posorili. Suai ko ii, tumanud di Noordin (1994), woyo toluud diti kahanggum do aspek kowoowoyoon di tosonong, peradaban om puralan kolinuudan (tatacara) do sosongulun id piromutan dau id taatanga tulun, pogun posorili om Minamangun. Kapasarabakan do woyo toluud kumaa sukod wagu id timpu pogulu nopo nga maya pibarasan sangangadau, taala ala, sudawil, poinukadan om pogoduhan.

Poomitanan woyo toluud tulun kadazandusun nopo nga miagal kotumbayaan kumaa minamangun, migit kumaa do kaadat-adaton, mamantang do tulun di lobi otuo, mogipapantang, mamantang do tutumombului, olinuud, sumontob do kumaraja, mogitatabang, madtamong do tungkus koubasanan om poponsol do kagos id paganakan om piromutan id piobpinayan.

2.4       LAGENDA

Tumanud do Kamus Pelajar Edisi Koduo, lagenda nopo nga susuyan di au noilaan kinatapatan dau i kohompit do kinaantakan kisajara. Suai ko ii, tumanud di Harun Mat Piah (2003), lagenda nopo nga iso susuyan tangon i kilundu songulun i somonu haro kowoowoyoon di osundu uhupan do sinundu toi ko’ mogiigion suai toi ko’ rusod. Poomitanan nopo do lagenda nga susuyan Nunuk Ragang. Susuyan nopo diti nga kokomoi do nontodonon do tinaru kadazandusun di pogulu i. Susuyan nopo diti nga ogumu o versi waya sorita dau. Katapi Oinsanan versi nopo dii nga haro piagalan dau.

Tumanud booboroson di luguan kinoyonon ku, Nunuk Ragang nopo nga sumuku kumaa “kayu koposion” di kikotongungan sabaagi lambang do “koonuan taakanon” om nogi manahak pongoligan kumaa molohing Kadazandusun. Suai ko’ ii, otumbayaan o tinaru Kadazandusun do molohing Kadazandusun nopo nga mantad kinoyonon di nointutunan do Nunuk Ragang.

2.5       BASAAN

Basaan nopo nga ii gunoon do tikid tadau. Id konteks do koubasanan, basaan popokito do linundus om kounikan tinaru dii. Basaan Kadazandusun nopo nga nointutunan do iso tinaru i ogumu do subetnik. Mantad dilo, haro dii o pisuaiyan do rasuk tradisional diolo. Poomitanan nopo nga rasuk tradisi nopo dusun Bundu id Ranau nga misuai ko’ mantad rasuk tradisi id watas Tambunan. Suai dilo, koubasanan nopo nga gunoon o rasuk tradisi dilo id timpu do tadau Kaamatan om nogi soira haro pisasawaan do tinaru Kadazandusun. Mantad no ngawi dilo, ontok tadau kaamatan, id pialaan do unduk ngadau gunoon o rasuk tradisi dilo miampai kakamot di suai. Kointalangan nopo kokomoi do iso poomitanan basaan kadazandusun nga miagal ko’ Suku Kaum Kadazandusun Penampang (Rasuk i ingaa longon, kiwotik toitom montok do tondu ointutunan sabaagi sinuangga).

2.6       TAAKANON

Taakanon montok isoiso tinaru nopo nga iso kointutunan om identiti kumaa tinaru dii. Ogumu kawo taakanon id suang tinaru Kadazandusun. Koubasanan nopo nga okito tokou do mogisuusuai kawo taakanon ontok wulan mikat tu wulan nopo dilo nga tadau do kaamatan. Suai ontok tadau kaamatan, koubasanan nopo tinaru Kadazandusun i poingiyon hilo id kampung, nga kaakal po do tonudon diolo do woyo pogoogonsok do tradisional. Suusuai po kawagu nga kokito tokou om koumbal tokou nogi do taakanon do tinaru Kadazandusun id kaantakan do haro pisasawaan om nunu nopo karamaian i pohoroon do tinaru Kadazandusun. Mantad dilo, poomitanan nopo do taakanon koubasanan tinaru Kadazandusun nga Hinava, Noonsom, Pinarasakan, Bosou, Tuhau, Sup Kinoring Bakas om Sup Manuk Lihing.

2.7       KOTUMBAYAAN

Pokomoyon do kotumbayaan nopo diti nga kokomoi do woyo di olinuud di mositi do tonudon moi do otoronong om ohinomod masi hiti pomogunan. Kotumbayaan I timpunon ii nga animisme. Kotumbayaan nopo dilo nga miagal nogi do kotumbayaan om adat do pagan. Mantad kotumbayaan animisme diti, otumbayaan i ngawi komolohingan Kadazandusun di pogulu i do haro sunduan do watu di agayo, kayu di agayo, om bawang. Mantad dilo, au di yolo milo do mangayamut i bawang dii om ii kayu-kayu di angagayo nga pantangon diolo tu kikotumbayaan yolo do haro sunduan.

Suai ko’ dilo, otumbayaan nogi o komolohingan Kadazandusun di pogulu ii kumaa do Kinorohingan i poingiyon id pogun suai. Otumbayaan kaaka yolo do i Kinorohingan kaanu papatahak do komoligan om kaanu popoinsodu do nunu nopo do toruol. Suai ngawi dilo, kaanu nogi kaaka i Kinorohingan do magantob do kuasa ghaib miagal ko’ rogon. Suai ko’ otumbayaan o komolohingan Kadazandusun do Kinorohingan, otumbayaan nogi yolo do rusod nopo kaaka do tulun i napatai nga koongoi hilo id Nulu Nabalu om soira orikot o timpu, koongoi nogi di i rusod dii hilo id syurga toi ko’ neraka.

Sundung po mantad dilo, nga otumbayaan nogi yolo kumaa do Bobolian toi ko’ Bobohizan. Ahal dilo nopo nga kalapas nopo do mongomot do parai pohoroon no diolo do tadau do magavau ii kitudu do monongkotoluod om mamantang do sunduan do parai. Montok ababayan dilo, Bobolian no i momuruan om mambasa do mentera. Suai ko’ ii, otumbayaan nogi yolo do kaanu o Bobolian do mongusap do sosongulun i sumakit. Tumanud do ponudukan do ugama.

2.8       PANANDAAKAN

Pokomoyon do panandaakan nopo nga mogititimung tulun ginumuan mongoi pamaramai iso-iso kaantakan toi ko’ karamayan. Karamayan nopo do tinaru Kadazandusun nga Tadau Kaamatan toi ko’ Tadau kokotuan. Sundung po dilo, Istilah nopo Tadau kaamatan id suang do boros Kadazan nga Magavau. Mantad dilo, ogumu o istilah do o karamayan diti nga miiso ii ngawi o komoyon. Tadau kaamatan, Tadau Kokotuan, toi ko’ Magavau nopo nga iso karamayan i nokosiliu do kointutunan kumaa tinaru Kadazandusun id Sabah. Tadau kaamatan nopo diti nga i ramayon do tulun Kadazandusun do tikid wulan mikat do pointiitikid toun.

 

 

3.0       JATI DIRI TULUN KADAZANDUSUN

3.1       POKOMOYON JATI DIRI

Tumanud do Kamus Dewan Edisi Keempat (2017), jati diri nopo nga woyo toi ko’ kowoowoyoon di poimbida om poinsuai mantad aspek adat, boros, koubasanan, kotumbayaan om suusuai po. Jati diri diti adadi tudan om guas kopokitanan nontodonon sosongulun dii.

3.2       JATI DIRI POINSUANG ID LAGENDA HUMINODUN

Koimbulayan nopo diti tadau kaamatan nga montod do tangon doungulu-gulu. Haro nogi pinungaranan roitan do kinorohingan (Tuhan) om sawo nopo dau pinungaranan do suminundu om kitanak nogi diolo do iso sumandak roitan i Huminodun. Montok do monguhup do tulun sumoliwan mantad koinggoritan di ingga takanon, tinumon om nogoriyou nogi ngawi tonggo parai om tua’ua.

Nopo dii pogulu, haro iso kakampungan kinoyonon dii kinorohingan om ngawi tompinai dau. Osonong om ogumu taakanon toiko tonom-tonomon id kampung dau. Insan tadau dii au’ oilaan, magadau tomod iti pomogunan om oinsanai i totonomon diolo nogoriyou. Oinsanan tulun id kampung dumontol do koingoritan miampai . Orosi tomod diolo do ingaa taakanon om waing tinumon montok ingaa kosusuni dilo tonomon ngawi miagal toiko parai, tua’ua om nogi waig do bawang. Montok dii, minomilohou i kinorohingan do tulun tangapandai miagal toiko bobolian. Bobolian nopo diti nga oilaan om maran ngaran  tulun dii awasi om koilo nogi berhubung kumaa kuasa ghaib. Tujuan nopo linohou i’ bobolian nga montok popoilo om mongintutun nokuro tu mobus lombus magadau.

Pimboros no i bobolian om popoilo nunu osuhatan do mangan montok dii koingoritan do pomogun. Tumanud boros di bobolian, iso ralan di awasi montok manyalasai toi ko popotingkod diti korondomon do pomogunan nga mositi haro do raha tulun di osonong  koginawaan om kowowoyon montok do popoyopos om lumuyung id tana. Montok dii, nokorongou nogi i Huminodun oinsanai ponguhatan dii tapa om tama dau kumaa i Bobolian. Mantad dii, minomusorou no kopipio iiso miampai di koingoritan onsanai tulun do pogun Kadazandusun.

Alansan daa i Huminodun do kapaganu do koposion di osonong kumaa oinsanai tulun kadazandusun miyoon id pogun dau.  Minomusorou  tomod  i Huminodun nunu kopio maan do mananpasi oinsaian pomogun dau. Minogoi nogi i Huminodun piruba  di Kinorohingan om tama dau i Suminundu do poposunud suang id ginawo dau do kasangup kakah iso do kopisangop toiko mengorbankan tinan dau montok popotingkod ilo koingoritan do dumopus magadau. Om alansan nogi i Huminodun do kolintuhun do darun momiopos diilo tonom-tonomon om  haro waig tinumon.

Tumongob nogi i kinorohingan om sawo dau montok pokionuan dii tanak diolo. Oilan ngawi tokou tuu ingaa tama toiko tapa dii kasangup do popologos  kapapataian taganak dau. Minomusorou kopipio i Kinorohingan montok pikionuan dii tanak dau, nga ingga po ralan suai. Montok diri pihubaian nopo di kakah pokionuan dii tanak dau. Kosuaban mantad dii, migititimung ngawi-awi tulun pogun i Kinorohingan montok do momisunud do pokionuan di tanak dau. Oinsanai tompinai om tulun pogun au’ asanagan pokionuan dii Huminodun. Om haro nogi tulun minomisunud kada tanud id suanag ginawo toi ko pihubayai pokionuan di Huminodun.

Soira orikot sumodop, oinsanai tulun pongun om i Kinorohingan magangat i Huminodun id isokinoyonon di akawas toi ko osonong. Di maso amu po otimpunan ababayan diri, nga minomisunud no kakah i Huminod  kumaa molohing dau i Kinorohingan om i Suminundu “Ama, poluo iti turu rangodot paraai, poluo hilo tangob, koturu nopo rasam om, pasasadan noh ilo tuah dau”.Rati nopo dau hiti nga, minonuhu i Huminodun po’opi turu rawo parai id wakid om potonomon ka’agu soingira do rumasam.

Montok kapatayon di Huminodun  ogumu nodi tonom- tonomon i nokosuni om kitua di osonong  miagal ko parai. Mantad diri otumbayaan ngawi tulun dusun kumaa sunduan do parai i linohoo sabagi do “Bambarayon”. Mantad dii, kakaal gisom baino tulun do Kadazan Dusun mamaramai tadau  do kaamatan omalansan nogi do ogumu kasanangan montok do koposian id abantalan. Om bagi pantangon kumaa kahandaman sunduan do parai dii no’omot om pinosuang hilo id suang do tangob.Miampai di, kogumuantulun Kadazandusun id Sabah tongo kusai toiko tondu nga mananrasuk tulun Kadazan roitan do rasuk tradisi “Sumazau” toi ko di koubasanan.

4.0       PONGOLONTOP

Id abad ko-21 diti, okito do agayo tomod o kinoungkaladon do rahung globalisasi. Globalisasi nopo nga iso bontuk kuasa kawawagu i monguhup poposikap kotonuson koubasanan om kotumbayaan dounguugulu. Globalisasi nogi nga sabaagi iso proses mongukab kinoyonon  popolodi piolitan do pogun au nodii kapangantob kosuangon koungkaladon teknologi elektronik, rahung do pongindopuan, porindustrian om komilaan sabap agen-agen globalisasi nopo diti nga nokosarabak no tomod id kinoyonon disan Pogun Kotolu mantad tadon koburuon kapitalis id Barat (Neilson Ilan Mersat, 2002)

Comments

Popular posts from this blog

kesan positif dan satu kesan negatif dasar pecah dan perintah pada zaman kolonial terhadap pembentukan masyarakat pluralistik di Malaysia

Sejarah seni tari Sumazau Papar dan fungsi props yang digunakan dalam tariannya

proses kemodenan, pamalan om pomogunaan do boros Kadazandusun id sikul, koburuon id sistom komoi boros om kodolinan boros Kadazandusun om tantaman id timpu dumontol do boros Kadazandusun